گروه نرم افزاری آسمان

بخش پانزدهم: سورهي دهر(انسان)




اول
کلیات
در مدینه بر پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله نازل شد و داراي 31 آیه، 240 کلمه و 1054 حرف است. این « دهر » کلیات: سورهي
و هفتاد و ششمین سوره در چینش (« طلاق » و قبل از سورهي « الرّحمن » سوره نود و هفتمین سوره در ترتیب نزول (بعد از سورهي
این نامها از آیهي اول و پنجم این .« الابرار » و « هَلْ أتی » ،« انسان » ،( روزگار ) « دَهْر » : کنونی قرآن است. نامهاي این سوره عبارتانداز
سوره گرفته شدهاند.
فضیلت
فضیلت: در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله روایت شده که هر کس سورهي دهر (هل اتی) را قرائت کند، پاداش او بر
البته اینگونه پاداشها در صورتی است که خوانندهي سوره در راستاي محتواي «1» . خدا، بهشت و لباسهاي حریر (بهشتی) است
آن حرکت و عمل کند. ص: 364
ویژگی
ویژگی: این سوره نذر امام علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام و ایثار آنان را میستاید و برخی مفسران نوشتهاند که این سوره با
آن که مطالب زیادي در مورد بهشت دارد، از آن جا که در آن ذکري از فاطمه علیها السلام شده، از حوريهاي بهشتی سخنی به
میان نیامده است.
اهداف
اهداف: اساسیترین هدفهاي این سوره عبارتاند از: 1. یادآوري رستاخیز و عذابها ونعمتهاي فراوان آن؛ 2. ارائهي یک
برنامهي خودسازي همراه با ایثار و عبادت.
مطالب
مطالب: مهمترین مطالب این سوره عبارتاند از: الف) عقاید: 1. یادآوري قیامت؛ 2. بیان حالات نیکان و کافران در قیامت (در
2. بحث ؛( 3. سخن از شرابهاي پاك بهشتی (در آیهي 21 ). ب) احکام: 1. دعوت به سجده در شب (در آیهي 26 ؛(22 - آیات 4
وفاي به نذر (که در مورد نذر امام علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام در مورد روزهي سه روزه براي سلامتی امام حسن و امام
صفحه 113 از 134
حسین علیهما السلام و سپس وفاي ایثارگرانهي آنها بدین نذر است) (در آیات 7 به بعد). ج) اخلاق: 1. دعوت به صبر (در آیهي
2. تشویق به غذا دادن به مسکین، یتیم و اسیر که با الهام از عمل ایثارگرانهي امام علی علیه السلام و فاطمه علیها السلام بیان ؛(24
؛( 2. یادآوري غفلت قرآن (در آیات 23 ؛( 9)؛ د) مطالب دیگر: 1. اشاره به آفرینش انسان (در آیات 1 و 2 - شده است (در آیات 7
29 و 30 ). *** ص: 365 ، 3. حاکمیت مشیّت الهی در عین آزاد بودن انسان (در آیات 3
دوم
دوم: محتواي سورهي دهر (انسان) قرآن کریم در آیات اول تا چهارم سورهي انسان به آفرینش انسان و هدایت و آزادي او در
4. هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُن شَیْئاً مَذْکُوراً* إِنَّا خَلَقْنَا - انتخاب راه و فرجام کافران اشاره میکند و میفرماید: 1
الْإِنسَانَ مِن نُطْفَۀٍ أَمْشَاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنَاهُ سَمِیعاً بَصِیراً* إِنَّا هَدَیْنَاهُ السَّبِیلَ إِمَّا شَاکِراً وَإِمَّا کَفُوراً* إِنَّا أَعْتَدْنَا لِلْکَافِرِینَ سَلَاسِلَا وَأَغْلَالًا وَسَعِیراً
آیا بر انسان زمانی از روزگار برآمد که چیزي یاد شده نبود؟!* در حقیقت، ما انسان را از آب اندك سیّال مخلوط آفریدیم، در
حالی که او را میآزماییم و او را شنوا و بینا قرار دادیم.* در واقع، ما او را به راه (راست) راهنمایی کردیم، در حالی که یا
سپاسگزار است، یا بسیار ناسپاس است.* در حقیقت، ما براي کافران، زنجیرها و غلها و شعلههاي فروزان (آتش) آماده کردهایم.
در این جا همهي افراد بشر هستند، که قبل از آفرینش و تولد چیز قابل ذکري نبودند. اما « انسان » نکتهها و اشارهها: 1. مقصود از
برخی مفسران برآناند که مقصود از انسان آدم علیه السلام است که قبل از خلقت چیزي نبود، یا مقصود دانشمنداناند که قبل از
البته مانعی ندارد که هرسه معنا مقصود آیه باشد، ولی «1» . تحصیل علم قابل ذکر نبودند، اما پس از آن همه جا از آنان یاد میشود
تفسیر اول با آیه سازگارتر است. 2. زمانی بر انسان سپري شد که قابل ذکر نبود؛ یعنی ذرات وجود او در گوشه و کنار طبیعت
پراکنده بود و بعداً این عناصر به صورت نطفهاي ص: 366 مخلوط در آمد و انسان به وجود
در لغت به معناي سَیَلان ضعیف چیزي « نُطفه » .3 «1» . آمد. البته انسان در علم خدا مذکور بود هرچند در عالم خلق مذکور نبود
یعنی نطفه «2» . است و به معناي آب صاف کم یا زیاد نیز آمده است و شامل نطفهي زن و مرد میشود و مخصوص مردان نیست
میگویند که حاوي « مَنی » چیزي است که از مردان یا زنان براي لقاح و تشکیل جنین خارج میشود، که در مورد مردان به آن
میلیونها اسپرماتوزئید است و در مورد زنان به آن تخمک (یا اوول) میگویند که در هر ماه حدود سیزده عدد از آنها خارج
به معناي مخلوط شدن است و اشاره به اختلاط نطفهي زن « امشاج » .4 «3» . میشوند و معمولًا یکی از آنها کامل و یا باردار میشوند
و مرد و تشکیل تخمک یا اختلاط مواد و عناصر مختلف تشکیل دهندهي نطفه یا استعدادهاي درون نطفه از نظر عامل وراثت و
ژنها و یا حالات مختلف نطفه در دوران جنینی است. البته مانعی ندارد که این آیه به همهي این موارد اشاره داشته باشد. اشاره به
5. مقصود از «4» . مخلوط بودن نطفه، که برخلاف تصور عرب معاصرِ نزولِ قرآن بود از شگفتیهاي علمی قرآن به شمار میآید
در این آیات رسیدن انسان به مقام تکلیف و تعهد و مسئولیت و آزمایش است، از این رو به او چشم و گوش دادند تا ابزار « ابتلاء »
ص: 367 البته برخی مفسران برآناند که مقصود از ابتلاء، حالات «5» . شناخت داشته باشد
6. مقصود از هدایت انسان، هدایت تکوینی، فطري و تشریعی (همهي «1» . مختلف جنینی، همچون نطفه، علقه، مضغه و ... است
اقسام هدایت) است؛ هرچند تأکید آیه برهدایت تشریعی است؛ یعنی خدا که انسان را براي رسیدن به کمال آفرید وسایل و نیروهاي
لازم را در اختیار او گذاشت و اورا با الهامات فطري و وحی آسمانی پیامبران هدایت کرد و با این حال اورا آزاد گذاشت که راه
صحیح یا غلط را خود انتخاب کند. 7. در این آیات بر آزادي ارادهي انسان تأکید شده است؛ یعنی انسان میتواند هدایت الهی را
صیغهي مبالغه و به معناي بسیار ناسپاس یا بسیار « کَفُور » . بپذیرد و سپاسگزاري کند یا نپذیرد و راه کفر و ناسپاسی در پیش گیرد. 8
کفرورز است؛ کسی که همهي وسایل هدایت را نادیده انگارد و گمراهی در پیش گیرد، بسیار ناسپاس و کفرورز است. 9. انسان
صفحه 114 از 134
در انتخاب راه آزاد است اما این بدان معنا نیست که اگر کسی کژراهه را انتخاب کرد و به راه کفر و گمراهی و ناسپاسی گام نهاد،
مجازات نشود؛ حتماً خدا او را عذاب میکند و از این روست که تأکید مینماید و هشدار میدهد که غل و زنجیر و آتش براي
کافران آماده شده است. آموزهها و پیامها: 1. با مطالعهي سابقهي تاریخی و دوران جنینی خود خداشناس شوید. 2. انسان سابقهاي
غیر قابل ذکر دارد (و به لطف خدا به وجود آمده است پس سپاس او را به جا آورد). 3. منشأ پیدایش انسان نطفهي مخلوطی است
که آفریدهي خداست ص: 368 (پس سپاسگزار او باشید). 4. انسان در انتخاب راه آزاد است.
5. خدا راه صحیح را نشان میدهد اما اجبار نمیکند. 6. خدا به انسان ابزار شناخت داده است و از این طریق او را آزمایش میکند.
7. کافرانِ ناسپاس در انتظار عذابی سخت باشند. *** قرآن کریم درآیات پنجم تا دوازدهم سورهي انسان به ایثارگري نیکان متعهد
12 . إِنَّ الْأَبْرَارَ یَشْرَبُونَ مِن کَأْسٍ کَانَ مِزَاجُهَا - و با اخلاص و فرجام شاد و نعمتهاي بهشتی آنان اشاره میکند و میفرماید: 5
کَافُوراً* عَیْناً یَشْرَبُ بِهَا عِبَادُ اللَّهِ یُفَجِّرُونَهَا تَفْجِیراً* یُوفُونَ بِالنَّذْرِ وَیَخَافُونَ یَوْماً کَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِیراً* وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَی حُبِّهِ مِسْکِیناً
وَیَتِیماً وَأَسِیراً* إِنَّمَا نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لَا نُرِیدُ مِنکُمْ جَزَاءً وَلَا شُکُوراً* إِنَّا نَخَافُ مِن رَبِّنَا یَوْماً عَبُوساً قَمْطَرِیراً* فَوَقَاهُمُ اللَّهُ شَرَّ ذلِکَ
الْیَوْمِ وَلَقَّاهُمْ نَضْ رَةً وَسُرُوراً* وَجَزَاهُم بِمَ ا صَ بَرُوا جَنَّۀً وَحَرِیراً در حقیقت، نیکوکاران از جامی (ازشراب) مینوشند که آن با
(عطرخوش) کافور آمیخته است؛* (همان) چشمهاي که بندگان خدا از آن مینوشند و (از هر کجا بخواهند) آن را کاملًا
میشکافند (و روان میکنند).* به نذر وفا میکنند و از روزي که بدي آن گسترده است میترسند،* و غذا را، در حالی که
دوستش دارند، به بینوا و یتیم و اسیر میخورانند.* (در حالی که میگویند: ما) شما را فقط به خاطر ذات خدا غذا میدهیم، [و]
هیچ پاداشی و سپاسگزارياي از شما نمیخواهیم.* در حقیقت، ما از (عذاب) پروردگارمان میترسیم، از روزي که بسیار
ترشروي [و] سخت است.* پس خدا آنان را از بدي آن روز نگاه میدارد و آنان را با شادابی و شادمانی میپذیرد،* و به خاطر
شکیباییشان، بهشت و (لباسهاي) حریر به آنان پاداش میدهد، ص: 369 شأن نزول: حکایت
شده که امام حسن و امام حسین علیهما السلام بیمار شدند و پیامبر صلی الله علیه و آله سفارش کردند که علی علیه السلام نذري
براي شفاي آنان بنماید و امام علی علیه السلام و حضرت فاطمه علیها السلام و فضّه خادم آنان (و طبق برخی احادیث حسن و حسین
علیهما السلام) نذر کردند که پس از شفا سه روز روزه بگیرند. پس از شفاي آن دو عزیز، همهي خانواده روزه گرفتند و امام علی
علیه السلام مقداري جو قرض کردند و نان پختند، ولی در هنگام افطار نیازمندي بر در خانه آمد و غذا خواست و آنان ثلث غذاي
خود را به او دادند، سپس یتیمی آمد و ثلث دیگر را به او دادند و بعد از آن اسیري آمد و ثلث آخر غذاي خود را به او دادند.
پیامبر صلی الله علیه و آله از این جریان مطلع شدند و به خانهي فاطمه علیها السلام آمدند و در این هنگام سورهي انسان (یا هجده
در اصل به معناي گستردگی است و از آن جا که نیکوکاران « بَر » جمع « ابرار » نکتهها و اشارهها: 1. واژهي «1» . آیهي آن) نازل شد
به معناي گیاه خوشبو و بوي خوش و نیز به معناي کافورِ « کافور » .2 «2» . نتایج اعمالشان گسترده است، به آنان ابرار میگویند
مشهور است که بوي تندي دارد و براي ضد عفونی به کار میرود و در سفیدي و خنکی ضرب المثل است. آري؛ شراب بهشتی
بوي خوشی دارد و یا سفید و خنک است. 3. در این آیات به چند نعمت و پاداش نیکان اشاره شده است: الف) شراب خوشبوي
بهشتی، که از چشمههایی بیرون میآید؛ ص: 370 ب) امنیت، از شرّ عذابهاي رستاخیز؛ ج)
استقبال از آنان با شادمانی و سرور؛ د) خود بهشت که پاداش صبرنیکان است؛ ه) (لباسها و فرشهاي) حریر. 4. در این آیات چند
ویژگی نیکان برشمرده شده است: الف) آنان افرادي متعهدند و به نذر خود عمل میکنند. ب) از عذاب سخت رستاخیز
هراسناكاند. ج) ایثارگري و امداد رسانی میکنند و به نیازمندان، کودکان بیسرپرست و اسیران غذا میدهند، در حالی که خود
نیازمند آن غذا هستند. د) در کارشان اخلاص دارند و براي خدا امدادرسانی میکنند و انتظار پاداش و تشکر از کسی ندارند. ه)
شکیبا هستند و در راه انجام تعهدات و امدادرسانی صبورند ومشکلات را تحمّل میکنند. 5. ابرار و بندگان خاص خدا در بهشت از
صفحه 115 از 134
چشمهاي استفاده میکنند که در اختیار آنهاست و هر کجا بخواهند آن را میشکافند و جاري میسازند. از امام باقر علیه السلام
«1» . روایت شده که آن چشمه در خانهي پیامبر صلی الله علیه و آله است و از آن جا به خانهي سایر پیامبران و مؤمنان جاري میشود
همان طور که در دنیا مردم از چشمهي علم و رحمت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله استفاده میکردند، در آخرت نیز این امر
تجسّم مییابد و شراب بهشتی از خانهي آن حضرت به خانهي دیگران سرازیر میشود. 6. وفاي به نذر براي همگان واجب و تخلّف
از آن حرام است و کفّاره دارد. اما کسانی که از روز رستاخیز و عذاب سخت آن میهراسند، تعهد بیشتري به انجام نذر خود
7. در این آیات مسألهي وفاي به نذر و ترس از رستاخیز وغذا دادن به نیازمندان دارند. ص: 371
به صورت فعل مضارع آمده است؛ یعنی روش نیکان این گونه است و این اعمال و حالت در آنها مستمر است و فقط یک بار اتفاق
این همان ایثار ومقدم داشتن دیگران بر «1» . نمیافتد. 8. نیکان با این که خودشان میل به غذا دارند آن را به دیگران میبخشند
در آیهي فوق مشرکان و کافرانی هستند که در مدینه به « اسیر » 9. مقصود از «2» . خویشتن است که مرتبهي عالی نیکوکاري است
دست مسلمانان اسیر شده بودند، یا بردگانی که اسیر مالک خود بودند و یا زندانیان؛ هرچند احتمال اول مناسبتر است. البته در
عصر پیامبر صلی الله علیه و آله محل خاصی براي نگهداري اسیران نبود و آنان را بین مسلمانان تقسیم میکردند تا از آنان مراقب
10 . پیامبر اسلام صلی الله علیه و «3» . کنند و چنانچه کسی توانایی غذا دادن به اسیران را نداشت اسیران از دیگران غذا میطلبیدند
آله در مورد اسیران سفارش میکردند، به طوري که مردم در اثر سفارشهاي آن حضرت، غذاي خود را به اسیر میدادند و او را
11 . از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده: هرکس به سه مسلمان غذا دهد، خدا او را از سر بوستان «4» . برخود مقدم میشمردند
ص: 372 همچنین از آن حضرت روایت شده: «5» . بهشتی در ملکوت آسمانها غذا خواهد داد
12 . در این «1» . بندهاي که شب سیر بخوابد در حالی که برادر- یا همسایهي- مسلمانش گرسنه باشد، به من ایمان نیاورده است
و هیچ «2» آیات به اخلاص نیکان در امداد رسانی و غذا دادن به دیگران اشاره شده است، آنان فقط براي ذات خدا غذا میدهند
پاداش و تشکري از مردم نمیطلبند. اعمالی که با انگیزهي غیر الهی و براي ریاکاري و طلب تشکر از مردم انجام شود ارزش معنوي
یاد شده است. « روز عبوس و شدید » ندارد و ارزش عمل به نیت انسان بستگی دارد. 13 . در این آیات از روز رستاخیز با عنوان
عبوس از صفات انسان است ولی به خاطر نشان دادن حوادث سخت و عذاب هولناك رستاخیز از آن با عنوان عبوس یاد شده است.
14 . نیکان از شر روز رستاخیز و عذاب پروردگار میترسند ولی خدا نه تنها آنان را از شرّ آن روز حفظ میکند بلکه در رستاخیز با
شادي و خرّمی از آنان استقبال میشود و داخل بهشت میشوند و از نعمتهاي آن استفاده میکنند. این پاداشها به خاطر آن است
که نیکان در برابر مشکلات صبورند و به نذر خود وفا میکنند و به دیگران امداد میرسانند. 15 . این آیات در مورد امام علی علیه
السلام و خانوادهي نیکوکار ایشان فرود آمده است، ولی عمومیت دارد و خانوادهي امام علی علیه السلام سرآغاز نزول و مصداق
که هر مؤمن دیگري که راه آنان را ادامه «3» کامل این آیات هستند؛ و همان طور که در برخی از احادیث شأن نزول آمده است
دهد، مشمول همین پاداشها خواهد بود. 16 . در این آیات از غذا دادن به سه گروه فقرا، یتیمان و اسیران یاد شده تفسیر قرآن مهر
جلد بیست و یکم، ص: 373 است، ولی ممکن است این موارد از باب مثال باشد؛ چون هر نوع امداد رسانی به نیازمندان جامعه
مطلوب است و نزد خدا پاداش دارد، که شامل غذا و لباس و نوشیدنی به همهي اقشار نیازمند میشود. آموزهها و پیامها: 1. اگر
میخواهید از بهشت و نعمتهاي عالی آن استفاده کنید از نیکان باشید. 2. انجام تعهدات، امداد رسانی خالصانه به بینوایان و ترس
از معاد از ویژگیهاي نیکان است. 3. در حالی که به غذا نیاز دارید، ایثار کنید. 4. از بینوایان، کودکان بی سرپرست و اسیران غافل
نشوید و غذاي آنان را بر خود مقدم دارید. 5. کار نیک را براي خدا انجام دهید نه براي تشکر مردم و پاداش آنان. 6. پاداش
تعهدپذیري و امداد رسانی به بینوایان، امنیت و شادي در رستاخیز و بهشت پرنعمت است. 7. هرکس بینوایان را شاد کند در
رستاخیز با شادي از او استقبال میشود. 8. اگر شراب بهشتی میخواهید به بینوایان غذا بدهید. *** قرآن کریم درآیات سیزدهم تا
صفحه 116 از 134
بیست و دوم سورهي انسان به نعمتهاي گوناگون بهشتی که به عنوان پاداش و سپاسگزاري به نیکان داده میشود اشاره کرده،
22 . مُتَّکِئِینَ فِیهَا عَلَی الْأَرَائِکِ لَا یَرَوْنَ فِیهَا شَمْساً وَلَا زَمْهَرِیراً* وَدَانِیَۀً عَلَیْهِمْ ظِلَالُهَا وَذُلِّلَتْ قُطُوفُهَا تَذْلِیلًا* وَیُطَافُ - میفرماید: 13
عَلَیْهِم بِآنِیَۀٍ مِن فِضَّۀٍ وَأَکْوَابٍ کَانَتْ قَوَارِیرَا* قَوَارِیرَا مِن فِضَّۀٍ قَدَّرُوهَا تَقْدِیراً* وَیُسْقَوْنَ فِیهَا کَأْساً کَانَ مِزَاجُهَا زَنجَبِیلًا* عَیْناً فِیهَا تُسَمَّی
سَلْسَبِیلًا* وَیَطُوفُ عَلَیْهِمْ وِلْدَانٌ مُخَلَّدُونَ إِذَا رَأَیْتَهُمْ حَسِبْتَهُمْ لُؤْلُؤاً مَنثُوراً* وَإِذَا رَأَیْتَ ثَمَّ رَأَیْتَ نِعِیماً وَمُلْکاً کَ بِیراً* عَالِیَهُمْ ثِیَابُ
سُندُسٍ خُضْ رٌ وَإِسْتَبْرَقٌ وَحُلُّوا أَسَاوِرَ مِن فِضَّۀٍ وَسَ قَاهُمْ رَبُّهُمْ شَرَاباً طَهُوراً* إِنَّ هذَا کَانَ لَکُمْ جَزَاءً وَکَانَ سَعْیُکُم مَشْکُوراً تفسیر قرآن
مهر جلد بیست و یکم، ص: 374 در حالی که در آن (بهشت) بر تختها تکیه زدهاند، [و] در آنجا هیچ (گرماي سوزان) خورشید
و سرماي شدید نمیبینند؛* و سایههاي (درختان) آن به آنان نزدیک است و میوههایش براي چیدن کاملًا فروتن شده است؛* و
ظرفهایی از نقره و سبوهایی که بلورین است برگردشان چرخانده میشود؛* بلورهاي نقرهاي که به طور کامل اندازهي آنها را
معین کردهاند؛* و در آنجا از جامی سیراب میشوند که (شراب) آن با زنجبیل آمیخته است؛* (همان) چشمهساري که در آنجا
سلسبیل نامیده میشود؛* و نوجوانانی ماندگار برگرد آنان میچرخند، هنگامی که آنان را میبینی میپنداري آنان مرواریدي
پراکندهاند.* و هنگامی که آنجا (بهشت) را ببینی، نعمت فراوان و فرمانرواییِ بزرگی میبینی!* بر فرازشان لباسهاي سبز حریر
نازك و حریر ضخیم است و با دستبندهایی از نقره آراسته میشوند و پروردگارشان شراب پاك و پاك کننده به آنان
مینوشاند.* در حقیقت، این پاداشی براي شماست و تلاشتان سپاسگزاري خواهد شد. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیات
نعمتهاي بهشتی متنوعی براي نیکان برشمرده شده است: الف) لباسهاي فاخر بهشتی که از جنس حریر و دیبا همراه با دستبندهاي
زینتی از نقره است. ب) نوشیدنیهاي گوارا که با زنجبیل آمیخته شده و از چشمهي سلسبیل به دست آمده است و نیز شرابی پاك
که خدا به نیکان مینوشاند. ج) ظرفهاي زیباي بهشتی از جنس نقره و قدحهاي بلورین که زیبایی خاصی به مجالس بهشتیان
میبخشد. د) خدمتگزاران نوجوان که گرداگرد بهشتیان میچرخند و غذا و نوشیدنیهاي آنان را تأمین میکنند تا هیچ گونه
زحمتی براي نیکان در بهشت نباشد. ه) محیطی آرام و لذتبخش که نه آفتاب سوزان دارد و نه سرماي گزنده، تفسیر قرآن مهر
جلد بیست و یکم، ص: 375 بلکه زیر سایهي درختان پرمیوه است که میوههایش در دسترساند و بهشتیان برتخت هایی تکیه زده
و از این نعمتها استفاده میکنند. اینها پاداش تلاشها و نیکوکاري نیکان در دنیاست. 2. اصول و نظام حاکم بر زندگی دنیایی با
اصول و نظام حاکم بر آخرت متفاوت است و نعمتهایی که در این آیات از آنها یاد شده تنها اشاراتی پرمعنا به مواهب بهشتیاند،
نعمتهاي بهشتی در دنیا همانندي » یعنی «1» . و گرنه حقایق نعمتهاي بهشتی بالاتر از چیزهایی است که ما شنیده یا دیدهایم
ندارند ولی خدا با نامهایی که براي ما شناخته شدهاند از آنها نام میبرد؛ مثلًا از شراب طهوري نام میبرد که با زنجبیل ممزوج
3. در این آیات بیان شده که ظرفهاي بلورین بهشتی از نقره «2» «. است. زنجبیل مادهي معطري است که مردم به آن علاقه داشتند
ساخته شدهاند، در حالی که در دنیا ظرفهاي بلورین را از نقره نمیسازند؛ از این تعبیرات استفاده میشود که ظرفها و جامهاي
بهشتی هم شفافیت بلور را دارند و هم درخشندگی و زیبایی نقره را، به طوري که نوشابههاي آن کاملًا نمایان است؛ نقرههاي بهشت
4. برخی مفسران بیان کردهاند که مردم عرب دو نوع شراب داشتهاند: شرابی که با زنجبیل «3» . همچون شیشه و بلور دنیاست
مخلوط میشد و تندي مخصوصی داشت و نشاطآور بود و شرابی که با کافور آمیخته میشد و سست کننده و آرام بخش بود. و
قرآن از هردو قسم یاد کرده است، اما میان شراب مست کننده و ص: 376 زیانآور دنیوي با
به معناي روان، یا حرکت پیدرپی یا گواراست و آن نوشیدنی « سَلسَبیل » . شراب طهور و بدون ضرر آخرت تفاوت بسیار است. 5
لذیذي است که به راحتی در گلوجاري میشود و گواراست و نام چشمهاي در بهشت است که شراب بهشتیان از آن تأمین میشود.
اشاره به زوال ناپذیري یا کثرت یا گستردگی قلمرو و تحقّق آرزوها و ،« در بهشت نعمت و مُلکی بزرگ است » 6. عبارت
خدمتگزاري فرشتگان در بهشت است. البته مانعی ندارد که اشاره به همهي این معانی باشد. 7. لباسهاي بهشتیان از حریر نازك
صفحه 117 از 134
سبز و حریر ضخیم یعنی دیباست. حریر پارچهاي ابریشمی و بسیار نرم و لطیف است. آري؛ مؤمنانی که در دنیا معمولًا از نعمتهاي
مادي محروم بودند، در آخرت از بهترین نعمتها بهرهمند میشوند. 8. انتخاب رنگ سبز براي لباس بهشتیان به خاطر آن است که
نشاطآور و به رنگ طبیعت است. 9. یک نعمت بزرگ الهی و لطف خاص خدا به نیکان بهشتی نوشاندن شراب طهور به آنان
شرابی «1» ؛ است؛ در آن جا پروردگار ساقی است وبه نیکان شراب مینوشاند شرابی که پاك و پاك کننده است نه تلخ و زیانآور
که روح و جسم را از آلودگیها پاك میکند و نورانیت و نشاط میآورد. 10 . از امام صادق علیه السلام روایت شده که (شراب
11 . از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت «2» «. از هر چیزي که غیر از خداست پاك شوند » ( طهور موجب میشود که نیکان بهشتی
12 . یکی دیگر از مواهب بزرگ الهی در مورد نیکان «3» . شده که این شراب موجب میشود که حَسَد از دلهاي نیکان پاك شود
آن است که خدا از ص: 377 آنان تشکر میکند و نعمتهاي بهشتی را پاداش آنان قرار میهد.
آري؛ این لطف خاص خداست که به خاطر تلاشهاي نیکان از آنان سپاسگزاري میکند، و گرنه همهي نعمتها و توفیقهاي
بندگان از خداست. آموزهها و پیامها: 1. اگر نعمتهاي متنوع بهشتی را میطلبید (در راه خدا) تلاش کنید. 2. خدا حقشناس و
سپاسگزار تلاشگران است و پاداش آنان را در بهشت عطا میکند. 3. در بهشت براي شما بهترین لباسها، ظرفها، خدمتگزاران
و نوشیدنیها و میوهها فراهم شده است (پس براي به دست آوردن آنها نیکوکار و تلاشگر باشید). 4. بهشت جاي راحتی و
آسایش و آرامش است. 5. رنگ سبز، یکی از رنگهاي بهشتی است. 6. پروردگارْ ساقی نیکان بهشتی است و به آنان شراب طهور
مینوشاند. *** قرآن کریم در آیات بیست و سوم تا بیست وششم سورهي انسان با اشاره به نزول قرآن بر پیامبر صلی الله علیه و
26 . إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْآنَ تَنزِیلًا* فَاصْبِرْ لِحُکْمِ رَبِّکَ وَلَا تُطِعْ مِنْهُمْ - آله، پنج فرمان مهم به او ابلاغ میکند و میفرماید: 23
آثِماً أَوْ کَفُوراً* وَاذْکُرِ اسْمَ رَبِّکَ بُکْرَةً وَأَصِ یلًا* وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا در واقع، ما خود، قرآن را کاملًا بر تو فرو
فرستادیم.* و براي (ابلاغ) حکم پروردگارت شکیبا باش و از (میان) آنان از هیچ گنهکار یا (کافر) بسیار ناسپاس اطاعت مکن.* و
نام پروردگارت را صبحگاهان و عصرگاهان (و شب هنگام) یاد کن.* و بخشی از شب (را به پاخیز) و براي او سجده کن و او را
شب طولانی تسبیح بگوي. ص: 378 نکتهها و اشارهها: 1. در این آیات پنج فرمان سازنده به
پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله داده شده است: در مشکلات شکیبا باش؛ از گناهان بسیار ناسپاس اطاعت نکن؛ و در راه اداي
وظیفه به یاد خدا باش و از نماز وذکر خدا غافل نشو. این دستورات میتوانند برنامهاي براي رهبران و مبلغان دینی باشند تا با نیروي
تأکیدي بر نزول قرآن از طرف خدایا اشاره به نزول تدریجی قرآن در « تنزیل » معنوي و تلاش بر مشکلات غلبه کنند. 2. مقصود از
آري؛ قرآن برنامهي زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله و مسلمانان است، که «1» . طول 23 سال برپیامبر صلی الله علیه و آله است
3. برخی مشرکان همچون وَلید «2» . میتواند هدایتگري براي رسیدن به اهداف الهی و تکیهگاهی براي استقامت در این راه باشد
بن مُغیره و عُتبه بن رَبیعه و ابوجهل تلاش میکردند که پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله را منحرف سازند و حتی به او پیشنهاد
ثروت و زنان زیبا میدادند. پیامبر صلی الله علیه و آله فریب آنان را نمیخورد، ولی قرآن پیامبر صلی الله علیه و آله را از پیروي این
کافران ناسپاس و گناهکار برحذر داشت، تا این سخن رهنمود و الگویی براي مبلغان و رهبران الهی باشد. 4. در این آیات سفارش
و در شب براي او سجده کرده، مقدار زیادي از شب نیز به تسبیح او سپري کنید. «3» شده که خدا را در آغاز و پایان روز یاد کنید
تفسیر قرآن مهر جلد «4» . این دستورات اشاره به نمازهاي صبح و عصر و مغرب یا نمازهاي پنجگانه یا به اضافهي نماز شب است
بیست و یکم، ص: 379 البته مانعی ندارد که مقصود آیات فوق، توجه مستمر و شبانهروزي به خداي متعال باشد که نمازهاي پنج
گانه و نماز شب از مصادیق آنهاست. آموزهها و پیامها: 1. قرآن زمینهساز شکیبایی، کفرستیزي و نیایش است. 2. (مبلغان و رهبران
الهی) در برابر مشکلات استقامت بورزند و از منحرفان پیروي نکنند. 3. گناهکاري و ناسپاسی و کفر مانع رهبري است. 4. به طور
مستمر به یاد خدا باشید. 5. آغاز و پایان روز و شبانگاه براي عبادت مناسبتتر است. 6. شب براي سجده و تسبیح طولانی مناسبتر
صفحه 118 از 134
است. *** قرآن کریم در آیات بیست و هفتم و بیست و هشتم سورهي انسان با اشاره به دنیادوستی و آخرتگریزي کافران، به
آنان هشدار میدهد و میفرماید: 27 و 28 . إِنَّ هؤُلَاءِ یُحِبُّونَ الْعَاجِلَۀَ وَیَذَرُونَ وَرَآءَهُمْ یَوْماً ثَقِیلًا* نَّحْنُ خَلَقْنَاهُمْ وَشَدَدْنَا أَسْرَهُمْ وَإِذَا
شِئْنَا بَدَّلْنَا أَمْثَالَهُمْ تَبْدِیلًا در حقیقت، اینان (زندگی دنیاي) شتابان را دوست دارند، و روز گرانبار (قیامت) را پشت سرشان رها
میکنند.* ما آنان را آفریدیم و پیوندهاي وجودشان را محکم کردیم، و هنگامی که بخواهیم، همانندشان را کاملًا جايگزین
میکنیم. نکتهها و اشارهها: 1. سخت یا زمان طولانی آن و یا رسواییهاي سنگین قیامت است. 3. کافران از رستاخیز غافل میشوند،
یاد کرده است که در پی انسان « روز پشت سر » به گونهاي که گویا آن را پشت سر میاندازند. از این رو از رستاخیز به عنوان
به معناي بستن چیزي با زنجیر است، همچون اسیر که او را « اسْر » .4 «1» . میآید، هر چند واقعاً در آینده وجلوي انسان قرار دارد
میبندند و در این جا اشاره به استحکام پیوندهاي وجودي انسان است که او را نیرومند میسازد. برخی از مفسران آن را اشاره به
رشتههاي عصبی و عضلات بدن انسان دانستهاند که همچون طنابهاي محکم بدن انسان را به یکدیگر بسته و مجموعهي واحد و
نیرومندي را سامان داده است. 5. این آیات به کافران مخالف اسلام هشدار میدهد که اگر نعمتهاي الهی را ناسپاسی میکنند و
آموزهها و «2» . بر کفر خود لجاجت میورزند، بدانند که خدا از آنان بینیاز است و میتواند اقوام دیگري را جايگزین آنها سازد
پیامها: 1. دنیادوستی و آخرتگریزي از صفات ناپسند است. 2. دنیا زودگذر و آخرت سخت و سنگین است. 3. در آفرینش و
پیوندهاي وجود خود بنگرید (و سپاسگزار باشید). 4. اگر ناسپاسی و لجاجت کنید، خدا قوم دیگري را جايگزین شما میسازد.
*** ص: 381 قرآن کریم درآیات بیست و نهم تا سی و یکم سورهي انسان به بیدارگري قرآن
31 . إِنَّ هذِهِ تَذْکِرَةٌ فَمَن شَاءَ اتَّخَذَ - و آزادي انتخاب انسانها و محرومیت ستمکاران از رحمت الهی اشاره میکند و میفرماید: 29
إِلَی رَبِّهِ سَبِیلًا* وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیماً حَکِیماً* یُدْخِلُ مَن یَشَاءُ فِی رَحْمَتِهِ وَالظَّالِمِینَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَاباً أَلِیماً در
حقیقت، این (مطالب) یادآوري است و هر کس بخواهد، راهی به سوي پروردگارش برگزیند.* و (چیزي) نمیخواهید مگر اینکه
خدا بخواهد، [چرا] که خدا دانایی فرزانه است.* هر کس را بخواهد (و شایسته بداند)، در رحمتش وارد میکند؛ و ستمکاران
عذاب دردناکی برایشان آماده ساخته است. نکتهها و اشارهها: 1. قرآن کتابی یادآور کننده و بیدارگر است و در مورد مطالب
فطري تذکّر میدهد و انسان را با راه خدا آشنا میسازد. 2. این آیات مانند آیهي سوم این سوره بر آزادي اراده و انتخاب انسان
تأکید کردهاند؛ یعنی انسان میتواند راه حق را انتخاب کند و سپاسگزار پروردگار باشد و یا راه ناسپاسی را در پیش گیرد و به
سوي کفر گام بردارد. 3. در این آیات به توحید افعالی اشاره شده است؛ یعنی همهي کارها در نهایت به دست خداست و اوست
که به همهي انسانها وجود و اراده میدهد و کسی بدون رخصت خدا نمیتواند هیچ گامی بردارد. 4. مجموع این آیات در
اشاره دارد؛ یعنی از طرفی انسان آزاد و مختار است و از طرف دیگر تحت ارادهي الهی « امر بین امرین » حقیقت به اصل اساسی
است؛ نه همهي کارها به انسان تفویض و واگذار شدهاند و نه انسان مجبور است، بلکه راه میانهاي بین آن دو است؛ یعنی آزادي
وابسته به ارادهي الهی است که هر لحظه میتواند آن را باز پس گیرد. آري؛ خدا بر ص: 382
اساس علم و حکمت خود سرنوشت انسان را سامان داده است تا راه تکامل را آزادانه و تحت نظر الهی بپیماید. پس آیهي فوق
به ویژه آن که در آیهي قبل از آن و آیهي سوم همین سوره سخن از آزادي ارادهي انسان در انتخاب راه «1» ، دلالت بر جبر ندارد
هدایت است. 5. انسانها دو گروه هستند: الف) کسانی که شایستهي دریافت رحمت الهیاند، چون در راه ایمان و عمل صالح گام
برداشته و زمینههاي دریافت رحمت الهی را فراهم کردهاند. ب) کسانی که ستمکاري نموده، سزاوار عذاب الهیاند و شایستگی
دریافت رحمت الهی را ندارند و خود را از رحمت الهی محروم کردهاند. آري؛ خدا براساس علم وحکمت خود، رحمتش را از
ستمکاران دریغ میدارد و به مؤمنان شایسته میدهد. آموزهها و پیامها: 1. قرآن یادآور (حقایق فطرت و عقل) انسان است. 2. انسان
انتخابگر و آزاد است. 3. آزادانه به سوي خدا گام بردارید. 4. توحید افعالی بر ارادهي شما سایه افکنده است. 5. ارادهي شما بدون
صفحه 119 از 134
خواست خدا کارکردي ندارد. 6. ارادهي خدا تابع علم و حکمت اوست. 7. ستمکاري عامل محرومیت انسان از رحمت الهی است
(پس شما اینگونه نباشید). 8. ستمکاري زمینهساز عذاب دردناك الهی است. 9. هرکس شایسته و مطلوب خدا باشد، از رحمت
الهی استفاده میکند (پس شما اینگونه باشید). ص: 383
بخش